دعوای اثبات وقوع عقد صلح | شرایط، اقسام و نکات حقوقی
مقدمه
عقد صلح یکی از انعطافپذیرترین عقود در حقوق ایران است که برای ایجاد یا زوال یک رابطه حقوقی میان طرفین استفاده میشود.
بر خلاف عقود معین مثل بیع یا اجاره، عقد صلح قالب خاصی ندارد و هدف از آن معمولاً رفع اختلاف، جلوگیری از نزاع یا ایجاد تعهد جدید است.
قانون مدنی در تعریف صلح تصریح ندارد، اما در فقه و عرف، صلح به معنای «سازش و توافق» میان دو نفر یا بیشتر است.
به استناد ماده ۷۵۸ ق.م، صلح میتواند در مقام معاملات (صلح ابتدایی) یا در مقام رفع اختلاف (صلح در مقام دعوی) واقع شود.
ارکان دعوا
۱. وجود شرایط صحت معامله
مطابق ماده ۱۹۰ قانون مدنی:
- قصد و رضای طرفین
- اهلیت آنها
- موضوع معین
- مشروعیت جهت معامله
۲. اثبات وقوع عقد
- دادگاه باید تحقق عقد را احراز کند؛
- از طریق سند کتبی، شهادت شهود، امارات یا سایر ادلهٔ قانونی.
اقسام عقد صلح
🟩 ۱. صلح در جهت انجام معامله (صلح ابتدایی)
در این نوع صلح، طرفین به دنبال ایجاد رابطه حقوقی جدید هستند، بیآنکه بخواهند از قالبهای عقود معین مثل بیع یا هبه استفاده کنند.
بهعنوان مثال:
- اگر دو نفر قصد معامله ملک دارند اما از عنوان “بیع” استفاده نمیکنند، و بگویند «ملک را صلح کردیم»، اثر همان بیع را دارد اما احکام خاص بیع (مثل خیار مجلس یا حیوان) بر آن جاری نیست.
- صلح ممکن است معوض (دارای عوض متناسب) یا محاباتی (مبتنی بر مسامحه و بدون عوض یا با عوض ناچیز) باشد.
الف) صلح معوض (مغابنهای)
ارزش اقتصادی دو عوض تقریبا برابر است.
ب) صلح محاباتی (مبتنی بر مسامحه)
عوضین نامتوازن هستند یا ممکن است یکی از طرفین هیچ عوضی ندهد.
مثلاً انتقال یک ملک در برابر یک شاخه گل.
در این نوع صلح، علم اجمالی به مورد معامله کافی است.
📝 نکته:
- در صلح محاباتی خیار غبن راه ندارد.
- اما در صلح مغابنهای خیار غبن قابل استناد است.
🟦 ۲. صلح در مقام دعوا
زمانی است که اختلافی بین طرفین شکل گرفته و آنان برای خاتمه دعوا به توافق میرسند.
این نوع صلح معمولاً در قالب گزارش اصلاحی در دادگاه تنظیم میشود (مواد ۱۷۸ تا ۱۸۵ قانون آیین دادرسی مدنی).
- گزارش اصلاحی ماهیت عقد صلح دارد و مانند قرارداد خصوصی الزامآور است.
- دادگاه فقط توافق طرفین را ثبت و صورتجلسه میکند، نه اینکه در انعقاد آن نقشی داشته باشد.
نکات مهم در دعوا
۱. ماهیت مالی یا غیرمالی
دعوای اثبات صلح اصولاً مالی است، مگر اینکه موضوع آن مال یا نفع مالی نداشته باشد.
- اگر موضوع صلح منقول باشد → هزینه دادرسی بر اساس مبلغ تقویمشده.
- اگر موضوع صلح غیرمنقول باشد → هزینه دادرسی بر مبنای ارزش منطقهای ملک.
۲. مرجع صالح
- در اموال منقول: دادگاه محل اقامت خوانده یا محل انعقاد قرارداد.
- در اموال غیرمنقول: دادگاه محل وقوع مال.
۳. قابلیت استماع در املاک دارای سابقه ثبتی
- اگر ملک فاقد سابقه ثبتی باشد → دعوای اثبات صلح قابل استماع است.
- اگر ملک دارای سابقه ثبت باشد → باید دعوای الزام به تنظیم سند رسمی مطرح شود.
برخی معتقدند دو خواستهٔ «اثبات صلح» و «الزام به تنظیم سند رسمی» باید با هم طرح شوند، اما با توجه به اصل صحت قراردادها، در صورتی که صلح کتبی باشد، نیاز به اثبات آن نیست؛ مگر آنکه اصالت آن مورد انکار قرار گیرد.
موارد غیرقابل صلح
- صلح نسبت به اجارههای مشمول قانون روابط موجر و مستأجر ۱۳۵۶
- صلح در بیع شرط و معاملات شرطی و رهنی (مواد ۳۳ و ۳۴ قانون ثبت)
- صلح در پیشفروش ساختمان
❌ مبنای بطلان: اصل عدمامکان صلح در خصوص حقوق یا قراردادهایی است که قانون محدود و آمره برای آنها پیشبینی کرده است.
صلح بر دعوای باطل
طبق ماده ۷۶۵ قانون مدنی، صلح دعوای مبتنی بر معامله باطله، باطل است.
زیرا وقتی اصل معامله باطل است، توافق بر اساس آن نیز اثری ندارد.
اما چنانچه طرفین صرفاً بخواهند درخصوص آثار ناشی از بطلان معامله توافق کنند (مثلاً استرداد عوضین)، صلح صحیح خواهد بود.
نکات تکمیلی
- خیارات در صلح جاری است مگر در موارد اختصاصی عقد بیع (خیار حیوان، مجلس، تأخیر ثمن).
- عقد صلح قابلیت اقاله (فسخ با تراضی) دارد؛ چراکه عقدی تراضیمحور است.
- در صلح شفاهی یا صلح با سند عادی، خواهان میتواند دعوای اثبات وقوع عقد صلح را مطرح کند تا آثار آن (مثلاً انتقال مالکیت یا رفع اختلاف) محرز شود.
جمعبندی
عقد صلح ابزاری است برای ایجاد توافقهای گسترده خارج از قالبهای خشک حقوقی.
دعوای اثبات وقوع عقد صلح زمانی مطرح میشود که طرفی مدعی تحقق صلح بهصورت شفاهی یا عادی است و طرف دیگر آن را انکار میکند.
محاکم در صورت تحقق شرایط ماده ۱۹۰ قانون مدنی و اثبات قصد و تراضی، وقوع صلح را اعلام میکنند.
