اجازه خروج از کشور | شرایط، مستندات و نکات حقوقی

مقدمه

خروج از کشور در مواردی برای برخی اشخاص منوط به اجازه یا مجوز دیگران است. طبق قانون، برخی افراد — از جمله زنان متأهل، افراد زیر ۱۸ سال، محجوران و مشمولان نظام وظیفه — برای صدور یا استفاده از گذرنامه نیازمند موافقت دیگران یا مقام قضایی هستند.
هدف قانونگذار از تعیین این محدودیت‌ها حمایت از نظم عمومی و حفظ مصالح خانوادگی است، هرچند در مواردی منع غیرموجه ممکن است مصداق سوءاستفاده از حق باشد و دادستان می‌تواند مجوز خروج صادر کند.

مستندات قانونی

ماده ۱۸ قانون گذرنامه مصوب ۱۳۵۱ (اصلاحی ۱۳۸۰)

برای اشخاص زیر، با شرایط مقرر، گذرنامه صادر می‌شود:

1. افراد زیر ۱۸ سال و اشخاص تحت قیمومت با اجازه کتبی ولی یا قیم.
2. مشمولان وظیفه عمومی با موافقت سازمان وظیفه عمومی.
3. زنان شوهردار (حتی کمتر از ۱۸ سال) با موافقت کتبی شوهر.

📌 در موارد اضطراری، اجازه دادستان شهرستان کافی است و باید ظرف سه روز نظر خود را اعلام کند.
استثنا:

• زنانی که با شوهر خود در خارج مقیم‌اند.
• زن ایرانی که شوهر خارجی دارد و تابعیت ایرانی خود را حفظ کرده است.

ماده ۱۹ قانون گذرنامه

چنانچه بعد از صدور گذرنامه مانعی ایجاد شود یا فرد اجازه‌دهنده (مانند شوهر یا ولی) از موافقت خود عدول کند، از خروج دارنده گذرنامه جلوگیری و گذرنامه ضبط می‌شود تا رفع مانع.

مواد ۲۱ و ۲۳ قانون گذرنامه

به مراجع انتظامی اختیار جلوگیری از خروج افراد بدون مجوز قانونی را می‌دهد.

افراد نیازمند اجازه برای خروج از کشور

پسر و دختر زیر ۱۸ سال یا مجنون

اجازه ولی قهری یا قیم

پسر و دختر بالای ۱۸ سال (مجرد)

نیازی نیست؛ فقط کارت پایان خدمت برای پسر الزامی است

زنان متأهل (دائم یا موقت)

فرزندان طلاق زیر ۱۸ سال یا محجور

فرزندخوانده زیر ۱۸ سال

نکات:

• در موارد ضروری (مثل حج تمتع، درمان فوری) اطلاع به دادستان کافی است و نیازی به اجازه رسمی نیست.
• در دوره آزمایشی فرزندخواندگی، سرپرست باید تضمین بازگشت بسپارد.
• دانشجویان با تودیع وثیقه نزد پلیس گذرنامه می‌توانند موقتاً خارج شوند.
• شوهر می‌تواند حتی پس از صدور گذرنامه، تا پیش از خروج، از اداره گذرنامه درخواست ممنوع‌الخروجی همسر کند.

اجازه دادستان در موارد اضطراری

طبق بند ۳ ماده ۱۸ قانون گذرنامه، در موارد اضطراری دادستان شهرستان می‌تواند به جای شوهر، مجوز صدور گذرنامه برای زنان شوهردار صادر کند.

مصادیق اضطرار

• شوهر در دسترس نباشد (حبس، سفر، مفقود).
• یا بدون علت موجه از دادن اجازه خودداری کند.

📌 دادستان تکلیف به اخذ تأمین ندارد و فقط باید اضطرار را احراز کند.
(نظریه مشورتی 287/98/7 مورخ ۳۱/۳/۱۳۹۹ و نظریه 465/96/7 مورخ ۲۷/۲/۱۳۹۶)

خروج همسران یا فرزندان مقیم خارج

• زنانی که با شوهر خود در خارج از کشور مقیم هستند، نیازی به اجازه همسر برای خروج مجدد ندارند.
• همچنین کودکی که همراه ولی قهری خود در خارج اقامت دارد، در زمان بازگشت یا خروج مجدد نیاز به اجازه ندارد (نظریه مشورتی 146/99/7 مورخ ۵/۶/۱۳۹۹).

خروج کودک یا مجنون در خانواده‌های مطلقه

طبق ماده ۴۲ قانون حمایت خانواده:

• اجازه کسی که حضانت را برعهده دارد (پدر یا مادر) لازم است.
• اگر دادگاه تشخیص دهد خروج به مصلحت کودک است، نیاز به اجازه حضانت‌دهنده نیست.
• شخصی که قصد خروج کودک را دارد باید تأمین مناسبی نزد دادگاه بسپارد تا بازگرداندن کودک تضمین شود.

📌 نکته: مادر دارای حضانت می‌تواند با مدارک قانونی از پلیس گذرنامه درخواست ممنوع‌الخروجی فرزند کند تا بدون رضایت او پدر نتواند کودک را خارج کند (نظریه مشورتی 1159/93/7 مورخ ۱۸/۵/۱۳۹۳).

عدم دسترسی به ولی قهری

اگر ولی قهری در دسترس نباشد (مثلاً در حبس یا غیبت)، دادستان نمی‌تواند مستقیماً اجازه دهد. بلکه باید طبق ماده ۱۱۸۷ قانون مدنی برای طفل امین تعیین شود تا با اختیارات مشابه قیم عمل کند.
(نظریه مشورتی 1495/1400/7 مورخ ۲۸/۱۲/۱۴۰۰)

اجازه خروج زن در عقد موقت

با وجود سکوت نسبی قانون، عبارت «زنان شوهردار» در ماده ۱۸ شامل زنان در عقد موقت هم می‌شود.
بنابراین:

• نیازمند موافقت کتبی همسر هستند.
• اما در صورتی که ازدواج ثبت نشده و نام شوهر در شناسنامه درج نشده باشد، پلیس مطلع نمی‌شود و الزامی به ارائه اجازه نخواهد بود.
  (نظریه مشورتی 189/97/7 مورخ ۸/۲/۱۳۹۷)

جمع‌بندی

• اصل بر آزادی خروج از کشور است، اما در موارد خاص قانونگذار اجازه اشخاص دیگر را لازم دانسته است.
• دادستان فقط در موارد اضطراری و برای مدت موقت مجاز به صدور حکم خروج است.
• در خصوص کودکان و مجانین، ملاک مصلحت و تأمین بازگشت است.
• زنان شوهردار در عقد دائم یا موقت اصولاً برای دریافت گذرنامه نیازمند رضایت همسرند، مگر در موارد استثنایی یا اضطراری.