قاعده تناسب در قانون مبارزه با مواد مخدر
مقدمه
در قانون مبارزه با مواد مخدر دو قاعده کلیدی وجود دارد:
- قاعده تناسب
- قاعده جمع مواد
قاعده تناسب در مواد ۴، ۵، ۸ و ۴۰ قانون مبارزه با مواد مخدر برای تعیین میزان مجازات در حالتهای ساده (غیرمشدد) به کار میرود.
این قاعده به شخصیت مرتکب مربوط نمیشود (برخلاف قانون مجازات اسلامی و اصل فردی کردن مجازاتها)، بلکه تناسبی ریاضی بین مقدار ماده مخدر و میزان مجازات برقرار میکند.
تعریف قاعده تناسب
در متن مواد ۴، ۵، ۸ و ۴۰ آمده است که:
«با رعایت تناسب و با توجه به مقدار مواد به مجازاتهای زیر محکوم میشود.»
همین عبارت، مبنای شکلگیری قاعده تناسب است.
بر اساس این قاعده، افزایش مقدار ماده مخدر بهصورت حسابی موجب افزایش مجازات میشود.
نکته کلیدی
قاعده تناسب در موارد ساده (فاقد ویژگیهای مشدّد) شیوه الزامی تعیین مجازات است،
اما به معنای ثابت بودن مجازاتها نیست.
چرا؟ زیرا اگر بپذیریم مجازاتها برای هر میزان ماده ثابتاند:
- مواد ۱۲ و ۱۸ قانون مبارزه با مواد مخدر بیمعنا خواهند شد.
- معنا و کارکرد «حداقل و حداکثر مجازات» از بین میرود.
بنابراین باید پذیرفت که جرایم مواد مخدر دارای حداقل و حداکثر مجازاتاند
و قاعده تناسب فقط روش محاسبه مجازات در حالت معمولی را بیان میکند.
ارتباط قاعده تناسب با میزان مواد
واحدهای توزین مواد مخدر در قانون:
- ۱۰۰ سانت = ۱ گرم
- ۱۰۰۰ گرم = ۱ کیلوگرم
در عمل، نیازی نیست قاضی یا دادگاه مجازات را تا «آخرین سوت یا سانت» محاسبه کند،
زیرا هدف تناسب تقریبی و قابل قبول است نه محاسبه ریاضی مطلق.
فرمول محاسبه مجازات بر اساس قاعده تناسب
فرمول کلی برای محاسبه مقدار حبس بر مبنای مقدار ماده مکشوفه در بندهای دارای حداقل و حداکثر مجازات به شرح زیر است:
📘 از این فرمول میتوان برای محاسبه:
- مجازات حبس
- جزای نقدی
- یا شلاق استفاده کرد.
🔹 مثال محاسباتی
فرض: شخصی یک کیلوگرم (۱۰۰۰ گرم) تریاک فروخته است.
مطابق ماده ۴ بند ۳ قانون مبارزه با مواد مخدر:
- بیش از ۵۰۰ گرم تا ۵ کیلوگرم → مجازات ۳ تا ۱۵ سال حبس، ۵۰ ضربه شلاق و ۱۵۰ میلیون ریال جزای نقدی.
گام اول: تعیین متغیرها
| عنوان | مقدار |
|---|---|
| حداقل مواد | ۵۰۰ گرم |
| حداکثر مواد | ۵۰۰۰ گرم |
| میزان مواد کشفشده | ۱۰۰۰ گرم |
| حداقل حبس | ۳ سال = ۳۶ ماه |
| حداکثر حبس | ۱۵ سال = ۱۸۰ ماه |
گام دوم: جایگذاری در فرمول
گام سوم: محاسبه ریاضی
36 + (0.032 × 500)
36 + 16 = 52 ماه
✅ نتیجه:
حبس شخص برای فروش ۱ کیلوگرم تریاک برابر با ۵۲ ماه (۴ سال و ۴ ماه) است.
همین روش برای محاسبه جزای نقدی و شلاق نیز قابل استفاده است.
ماهیت حقوقی قاعده تناسب
- قاعده تناسب یک الزام محاسباتی و قانونی است نه مصلحتی.
- دادگاهها مکلفاند در حالت ساده (بدون تکرار جرم یا سایر عوامل مشدد)
مجازات را طبق همین قاعده محاسبه و صادر کنند.
جمعبندی
- قاعده تناسب نحوه ریاضی تعیین مجازات در مواد ۴، ۵، ۸ و ۴۰ است.
- این قاعده مستقل از شخصیت مرتکب است و به میزان مواد ارتباط دارد.
- هدف آن، ایجاد پیوند منطقی بین مقدار ماده و شدت مجازات است.
- مجازاتها دارای حداقل و حداکثر هستند و تناسب جایگزین آنها نیست.
- در عمل، محاسبه دقیق تا واحدهای سوت و سانت لازم نیست.
