دعوای الزام وکیل کاری به دادن حساب دوران وکالت و مطالبه ثمن معامله
مقدمه
به موجب ماده ۶۶۸ قانون مدنی، وکیل موظف است حساب زمان وکالت خود را به موکل ارائه دهد و هر آنچه را که به نیابت از او دریافت کرده است بازگرداند.
در روابط حقوقی، بهویژه در معاملات املاک و خودرو، بعضی از مالکان جهت تسریع در انجام امور اداری مانند اخذ پایان کار، تفکیک یا انتقال رسمی ملک به دیگری وکالت اعطا میکنند. اگر وکیل پس از فروش یا انجام معامله، ثمن (مبلغ معامله) را به موکل نپردازد، موکل میتواند از طریق دعوای الزام وکیل به ارائه حساب دوران وکالت و در صورت لزوم مطالبه ثمن معامله اقدام کند.
ماهیت و تعهدات وکیل
بر اساس مواد ۶۵۶ تا ۶۶۸ قانون مدنی:
- وکالت عقدی است جایز که بهموجب آن، یک شخص (موکل) دیگری را برای انجام امری نایب خود میکند.
- ید وکیل امانی است؛ در صورت تعدی یا تفریط، ضامن محسوب میشود.
- وکیل مکلف به رعایت غبطه و مصلحت موکل است (ماده ۶۶۷ ق.م).
- تعهد وکیل تعهد به وسیله است نه تعهد به نتیجه؛ یعنی وکیل باید نهایت دقت و حسن نیت را اعمال کند.
وکالت در مقام بیع
در عمل، وکالت در معاملات، دو نوع است:
۱. وکالت صرف (نمایندگی)
- موکل صرفاً اختیار انجام کاری (مثل انتقال، تفکیک، یا فروش) را به وکیل میدهد.
- مالکیت همچنان برای موکل باقی میماند.
۲. وکالت در مقام بیع یا صلح یا هبه
- وکالت پوششی برای انتقال واقعی مالکیت است.
- در این فرض، با کشف قصد واقعی، ماهیت عقد بیع احراز میشود.
🔹 قاعده فقهی و قانونی:
«العقود تابعه للقصود» → قراردادها تابع قصد واقعی طرفیناند (ماده ۱۹۱ قانون مدنی).
بنابراین اگر قرائن و اماراتی چون:
- وکالت بلاعزل، حق انتقال به خود، حق تعیین قیمت دلخواه، تحویل مدارک به وکیل، و … وجود داشته باشد؛
دادگاه ماهیت وکالت را در مقام بیع یا صلح یا هبه تشخیص میدهد.
اثر وکالت در مقام بیع در دعوا
اگر برای دادگاه محرز شود که وکالت در مقام بیع بوده است:
- وکیل در واقع همان خریدار یا متصرف قانونی مال است.
- بنابراین دعوای موکل مبنی بر مطالبه ثمن معامله یا الزام وکیل به حسابدهی قابل استماع نیست.
اما اگر چنین قصدی احراز نشود و وکیل فقط نماینده بوده است، در این صورت:
- وکیل موظف به ارائه حساب عملکرد است.
- در صورت دریافت ثمن، مکلف به تسلیم آن به موکل خواهد بود.
ملاک تعیین مبلغ ثمن معامله
در خصوص میزان مبلغ قابل پرداخت توسط وکیل:
- برخی محاکم قیمت واقعی روز انتقال را ملاک میدانند.
- برخی دیگر مبلغ درجشده در سند رسمی را معیار تلقی میکنند.
📘 نظریه مشورتی شماره 764/1401/7 مورخ 13/10/1401:
قیمت مندرج در سند رسمی معتبر است، مگر اینکه ثابت شود معامله به مبلغ بیشتری انجام شده است.
در هیچ حال، قیمت روز ملک ملاک عمل نیست.
رعایت مصلحت موکل در فروش مال
حتی اگر در وکالتنامه عباراتی مانند “به هر مبلغ و به هر ترتیب که وکیل صلاح بداند” هم آمده باشد،
وکیل همچنان موظف است غبطه و مصلحت موکل را رعایت کند.
📘 رأی وحدت رویه شماره ۸۴۷ مورخ ۲۵/۲/۱۴۰۳
چنانچه معامله انجامشده توسط وکیل به بهایی غیرمتعارف یا برخلاف مصلحت موکل باشد، معامله غیرنافذ است.
(اعم از اینکه وکیل عام، مطلق یا بلاعزل باشد.)
بنابراین حتی در وکالت عام نیز:
- وکیل اختیار مطلق ندارد.
- فروش با قیمت غیرمتعارف، مجوز ابطال یا عدم تنفیذ معامله از سوی موکل است.
راهکارهای حقوقی موکل
۱. الزام وکیل به دادن حساب دوران وکالت
براساس ماده ۶۶۸ ق.م، موکل میتواند از دادگاه بخواهد که وکیل را ملزم به ارائه عملکرد مالی و اداری دوران وکالت کند.
۲. مطالبه ثمن معامله یا عوض دریافتی
اگر وکیل در اجرای وکالت مبلغ یا مالی دریافت کرده و به موکل تسلیم نکرده باشد، موکل حق دارد مستقیماً دادخواست مطالبه ثمن بدهد.
📘 نظریه مشورتی 764/1401/7:
دعوای مطالبه ثمن، نیازمند طرح مقدماتی الزام وکیل به ارائه حساب نیست و مستقلاً قابل استماع است.
موارد قابل استناد برای دفاع یا اثبات
برای موکل:
- عدم وجود قرارداد بیع یا صلح.
- درج عبارت “وکیل موظف به تسلیم ثمن است” در وکالتنامه.
- شهادت شهود یا اظهارنامه رسمی ارسالی.
برای وکیل:
- اثبات وکالت در مقام انتقال مالکیت (بیع، صلح، هبه).
- اثبات پرداخت ثمن یا وجود مبایعهنامه جداگانه.
عوامل اثبات وکالت در مقام بیع
موارد زیر میتواند قرینه بر وجود عقد بیع یا صلح باشد:
- وکالت بلاعزل و انتقال با حق به خود.
- قبض ثمن توسط موکل یا وکیل.
- تصرف طولانیمدت وکیل در مال.
- پرداخت مالیات و عوارض توسط وکیل.
- شهادت شهود بر بیع یا صلح واقعی.
در صورت وجود این قرائن، دعوای مطالبه ثمن یا حساب وکالت قابل رد است.
ارتباط با رأی وحدت رویه ۸۴۷
در صورتی که فروش توسط وکیل با عدم رعایت مصلحت موکل صورت گرفته باشد،
راهحل مناسب طرح دعوای ابطال معامله است نه مطالبه ثمن.
نکات تکمیلی
- ید وکیل امانی است و فقط در صورت تعدی یا تفریط ضامن است.
- در صورت اثبات سوءنیت وکیل، مطالبه خسارت و وجه التزام نیز ممکن است.
- در وکالتهای کاری مربوط به ملک، اگر وکیل ملک را به خود منتقل کند،
قابلیت ابطال معامله بهصورت دعوی مستقل یا تقابل وجود دارد.
جمعبندی
دعوای الزام وکیل به دادن حساب دوران وکالت و یا مطالبه ثمن معامله، ناظر بر تکلیف قانونی وکیل به بازگرداندن وجوه موکل است.
اگر اثبات شود وکالت در مقام بیع بوده است، دعوا رد میشود.
اما اگر وکیل صرفاً نماینده بوده و از ثمن معامله خودداری کرده، موکل میتواند به استناد مواد ۶۶۶، ۶۶۷ و ۶۶۸ قانون مدنی، اثبات تخلف وکیل را بخواهد و مطالبه ثمن یا خسارات کند.
