دعوای استرداد جهیزیه
🔹 مقدمه
موضوع جهیزیه از مباحث مهم در دعاوی خانوادگی است و اغلب پس از بروز اختلاف میان زوجین و ترک منزل مشترک از سوی زوجه مطرح میگردد.
با آنکه قانون مدنی تعریفی از جهیزیه ارائه نکرده، در عرف، جهیزیه به مجموعه اموالی گفته میشود که زن برای استفاده در زندگی مشترک به منزل شوهر میآورد.
از نظر حقوقی، زوجه مالک جهیزیه است و زوج صرفاً امین محسوب میشود. بنابراین، اگر در اثر اختلاف یا جدایی، وی از بازگرداندن لوازم خودداری کند، زن میتواند دادخواست استرداد جهیزیه تقدیم نماید.
🔷 ارکان دعوای استرداد جهیزیه
۱. احراز رابطه زوجیت
- از طریق ارائه تصویر یا رونوشت سند ازدواج (عقدنامه یا رونوشت دفتر رسمی ازدواج).
۲. اثبات مالکیت زوجه نسبت به اموال جهیزیه
- معمولاً با سیاهه جهیزیه (به امضای طرفین یا خانوادهها) یا فاکتور خرید.
۳. احراز تصرف زوج بر اموال موضوع دعوا
- زوج به عنوان امین در ید خود داشته است، یا اموال همچنان در منزل مشترک است.
۴. احراز عدوانی بودن تصرف یا تلف مال
- در صورتی که زوجه درخواست استرداد داده و زوج از بازگرداندن خودداری کند، تصرف غیرقانونی است.
۵. وجود سیاهه (لیست) جهیزیه
- اگرچه الزامی نیست، اما بهترین دلیل برای احراز مالکیت محسوب میشود.
- ذکر مشخصات اموال بهصورت دقیق
- شامل نوع، برند، مدل و ویژگیهای کالا برای جلوگیری از مشکلات در زمان اجرا.
🔹 تعریف عرفی جهیزیه
طبق عرف غالب، جهیزیه اموال منقول متعلق به زن است که پس از عقد یا شروع زندگی مشترک، به منزل شوهر آورده میشود. این اموال میتواند شامل وسایل آشپزخانه، مبلمان، وسایل برقی و سایر ضروریات باشد.
در مناطق مختلف ایران، سهم مشارکت هر یک از زوجین متفاوت است. مثلاً در برخی مناطق، مرد بخشی از وسایل اولیه (یخچال یا گاز) را تهیه میکند. بنابراین، عرف و عادت محل نقش مهمی در تعیین محدوده جهیزیه دارد.
🔹 ماهیت حقوقی دعوا
دعوی استرداد جهیزیه از دیدگاه حقوقی دو ماهیت دارد:
- از یک سو دعوای استرداد مال (موضوع مواد ۳۰۸ و ۳۱۱ قانون مدنی) به شمار میآید؛
- و از سوی دیگر، شامل آثار غصب و مسئولیت مدنی است اگر زوج در بازگرداندن اموال امتناع کند یا آنها را تلف نماید.
در صورت عدم احراز رابطه زوجیت، دعوا رد نمیشود بلکه به لحاظ فقدان صلاحیت از دادگاه خانواده به دادگاه عمومی حقوقی ارجاع میگردد.
🔷 نکات مهم مربوط به دعوا
| موضوع | توضیح حقوقی | مبنای قانونی |
|---|---|---|
| ماهیت دعوا | مالی (باید تقویم شود) | ماده ۳ قانون وصول برخی از درآمدهای دولت |
| مرجع صالح | دادگاه خانواده محل سکونت زوجه یا محل اقامت زوج | قانون حمایت خانواده |
| در ضمن طلاق | دادگاه مکلف است درباره جهیزیه تصمیم بگیرد | ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده |
| مدرک اصلی | سیاهه یا فاکتور خرید اموال | اصول دادرسی مدنی |
| قاعده حقوقی مؤثر | قاعده «ید» و اصل مالکیت زوجه | فقه و عرف قضایی |
🔹 تفاوت جهیزیه با وسایل شخصی
مطابق ماده ۶۳ قانون اجرای احکام مدنی:
«از اموال منقول موجود در محل سکونت زوجین آنچه معمولاً و عادتاً مورد استفاده اختصاصی زن باشد متعلق به زن و آنچه مورد استفاده اختصاصی مرد باشد متعلق به شوهر است و بقیه مشترک محسوب میشود مگر خلاف آن ثابت گردد.»
به این ترتیب، وسایل شخصی (مانند لباس، لوازم شخصی یا ابزار کار) از اموال مشترک یا جهیزیه محسوب نمیشوند.
🔹 مستهلک شدن لوازم
برخی وسایل پس از گذشت چند سال بهطور طبیعی از بین میروند (مثل ماشین لباسشویی یا فرش). در این حالت، زوجه ممکن است نتواند عین مال را مطالبه کند. اما او میتواند:
- به فاکتور خرید واقعی و رسید پرداخت استناد کند؛
- در صورت فقدان، از شهادت شهود یا سوگند استفاده نماید.
فاکتور بدون رسید وجه معمولاً اعتبار ضعیفتری دارد.
🔹 قاعده ید در دعوای جهیزیه
دو دیدگاه در رویه قضایی وجود دارد:
-
نظر اول:
چون جهیزیه در منزل زوج مانده، تصرف زوج قرینه مالکیت اوست و قاعده ید به سود زوجه جاری نیست. -
نظر دوم (اکثریت و منطقیتر):
چون جهیزیه اصولاً توسط زن خریداری و به خانه برده میشود، قاعده ید در آغاز به نفع زوجه محسوب است؛ مگر اینکه زوج ثابت کند اموال را خودش خریده یا تلف شده است.
🔹 استرداد اموال توسط زوج
اگر زوج بخواهد اموال متعلق به خود را از زوجه مطالبه کند، دعوای او تحت عنوان استرداد مال بوده و دیگر از نوع دعوای خانواده نیست. در نتیجه، مرجع صالح دادگاه عمومی حقوقی خواهد بود نه خانواده.
🔹 زمان طرح دعوای استرداد جهیزیه
تا زمانی که زوجین بهصورت مشترک زندگی میکنند، دعوای استرداد جهیزیه بیمعناست.
اما به محض جدایی عملی (ترک زندگی مشترک یا طلاق)، زن میتواند دادخواست خود را به دادگاه خانواده تقدیم نماید.
بر اساس ماده ۱۱۱۸ قانون مدنی، زن مستقل در دارایی خویش است و میتواند هر گونه تصرفی انجام دهد.
🔹 تعلق عرفی جهیزیه
بر طبق نظریه مشورتی شماره ۱۱۰۳/۹۸/۷ مورخ ۲۸/۸/۱۳۹۸ اداره حقوقی قوه قضاییه:
«جهیزیه عرفاً متعلق به زوجه است و زوج نمیتواند مدعی مالکیت کالاهای درجشده در سیاهه جهیزیه شود مگر آنکه با ادله معتبر خلاف آن را ثابت نماید.»
🔹 تلف یا از بین رفتن اموال
بر اساس نظریه مشورتی شماره ۳۲۰۱/۹۷/۷ مورخ ۱۴/۱۲/۱۳۹۷،
دادگاه مکلف به تحقیق درباره موجود بودن عین اموال نیست. اگر عین مال تلف شده باشد، محکومعلیه باید مثل یا قیمت آن را پرداخت کند (به استناد مواد ۳۱۱، ۳۲۸ قانون مدنی و ماده ۱ قانون نحوه اجرای محکومیتهای مالی ۱۳۹۴).
🔹 نکات کلیدی و کاربردی
| نکته | |
|---|---|
| در هنگام تنظیم دادخواست، بهتر است لیست کالاها با مدل، برند و ویژگی دقیق ذکر شود. | . |
| زوجه میتواند اموال را قبل از طلاق نیز مطالبه کند در صورتی که جدا از هم زندگی میکنند. | |
| اگر سیاهه به امضای زوج یا خانوادهها رسیده باشد، اقرار ضمنی زوج نسبت به مالکیت زوجه محسوب میشود. | |
| شوهر به عنوان امین، فقط در صورت تعدی یا تفریط مسئول جبران خسارت است. | |
| رأی صادره قابل تجدیدنظر در دادگاه تجدیدنظر استان میباشد (به لحاظ مالی بودن دعوا). |
🔺 جمعبندی
| عنوان | نتیجه حقوقی |
|---|---|
| ماهیت جهیزیه | اموال منقول متعلق به زوجه |
| ماهیت دعوا | مالی و مستند به مالکیت زوجه |
| مرجع صالح | دادگاه خانواده محل سکونت زوجه یا زوج |
| بار اثبات | بر عهده زوجه برای اثبات مالکیت و فهرست اموال |
| قاعده فقهی حاکم | قاعده ید و امانت زوج |
| در صورت تلف اموال | زوج مکلف به پرداخت مثل یا قیمت |
| هنگام طلاق | دادگاه موظف به تعیین تکلیف جهیزیه طبق ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده |
