دعوای تأیید انفساخ قرارداد | شرایط، ارکان و آثار حقوقی
مقدمه
انفساخ قرارداد به معنی انحلال قهری عقد است؛ یعنی بدون ارادهی طرفین، قرارداد خودبهخود از بین میرود. برخلاف فسخ که نیاز به اعلام اراده دارد، در انفساخ، انحلال عقد در اثر تحقق شرطی یا وقوع حادثهای اتفاق میافتد که از قبل پیشبینی شده است.
انفساخ ممکن است ناشی از تراضی طرفین یا به حکم مستقیم قانون باشد. دعوای تأیید انفساخ زمانی طرح میشود که یکی از طرفین وقوع انفساخ را محقق میداند و از دادگاه میخواهد تحقق آن را تأیید کند تا وضعیت حقوقی رابطه قراردادی روشن شود.
ارکان دعوا
۱. وجود قرارداد معتبر
ابتدا باید وجود عقدی صحیح به اثبات برسد؛ چراکه انفساخ ناظر بر انحلال عقدی است که بهوجود آمده است.
۲. درج شرط فاسخ
شرط فاسخ یا تعلیق در انحلال عقد، شرطی است که ناظر به وقوع حادثهای در آینده است و در صورت تحقق آن، عقد خودبهخود منحل میشود.
۳. تحقق شرط فاسخ
وقوع واقعی رویداد شرطشده (مثل برگشت خوردن چک، عدم پرداخت ثمن، یا تلف مال) باید محرز شود.
مفهوم و اقسام انفساخ
۱. انفساخ ناشی از تراضی (شرط فاسخ قراردادی)
طرفین با ارادهی خود شرط میکنند که در صورت وقوع حادثهای، قرارداد بهصورت قهری منحل شود.
📘 نمونه:
در عقد بیع شرط میشود که اگر خریدار چک موضوع ثمن را در سررسید کارسازی نکند، قرارداد خودبهخود منفسخ گردد.
📌 توضیح:
- شرط فاسخ نوعی تعلیق در انحلال عقد است.
- انفساخ قهری است ولی سبب آن ارادی است زیرا طرفین از قبل بر آن توافق کردهاند.
- درج شرط فاسخ در قانون تصریح نشده اما طبق ماده ۱۰ قانون مدنی (اصل آزادی قراردادها) معتبر است.
۲. انفساخ ناشی از حکم قانون
الف) تلف مورد معامله قبل از قبض
ماده ۳۸۷ ق.م: اگر مبیع پیش از تسلیم بدون تقصیر بایع تلف شود، بیع منفسخ میشود.
ب) مرگ یا حجر در عقود جایز
به موجب ماده ۹۵۴ ق.م، تمام عقود جایز با فوت یا جنون هر یک از طرفین منفسخ میشوند.
نکات حقوقی و فرآیندی دعوا
- دعوای تأیید انفساخ دعوی مالی است و هزینه دادرسی بر اساس ارزش مال تعیین میشود.
- اگر مال منقول باشد، دادگاه محل سکونت خوانده یا محل اجرای تعهد صالح است.
- اگر مال غیرمنقول باشد، صلاحیت با دادگاه محل وقوع ملک است.
- شرط فاسخ در نکاح و وقف راه ندارد چون با نظم عمومی و ماهیت ذاتی آنها منافات دارد.
- اثر انفساخ به گذشته سرایت ندارد (فقط ناظر به آینده است).
تفاوت شرط فاسخ و خیار تخلف از شرط
| ویژگی | شرط فاسخ | خیار تخلف از شرط |
|---|---|---|
| نحوه انحلال | خودبهخود و قهری | نیازمند اراده متعهدله |
| نقش متعهدله | منفعل؛ انحلال خودکار است | باید اراده فسخ را اعلام کند |
| ماهیت | شرط نتیجه معلق | شرط فعل معلق |
| اثر حقوقی | عقد منفسخ میشود | متعهدله حق فسخ دارد و میتواند اعمال نکند |
فروش مال پیش از انفساخ
اگر خریدار قبل از تحقق شرط فاسخ، مال را بفروشد، معامله جدید صحیح است؛ زیرا در زمان فروش، وی مالک بوده است.
اما پس از انفساخ، باید مثل یا قیمت مال به فروشنده اول بازگردانده شود.
📌 رأی وحدت رویه ۸۱۰ مورخ ۴/۳/۱۴۰۰: تنها در فرض وجود شرط عدم انتقال، معامله دوم بیاثر است.
بطلان از ابتدا یا انفساخ در آینده؟
در برخی قراردادها قید میشود: «در صورت وقوع حادثهای، عقد از ابتدا باطل است.»
دکتر کاتوزیان این نوع شرط را خطرناک ولی ممکن میداند. در عمل باید قصد واقعی طرفین ملاک باشد، نه صرف واژگان.
بنابراین اگر عرفاً قصد طرفین انفساخ باشد، الفاظ “فسخ” یا “بطلان” نیز بر همان معنی تفسیر میشود.
زمان پرداخت قیمت در مال قیمی پس از انفساخ
- دیدگاه دکتر شهیدی: ملاک، زمان انفساخ است زیرا در آن زمان تعهد به پرداخت بدل مال ایجاد میشود.
- نظر اداره حقوقی (نظریه 1434/99/7): تعیین قیمت روز تلف با نظر کارشناس یا توافق طرفین.
شرط فاسخ در ارتباط با چک منتقلشده به ثالث
بر اساس نظریه مشورتی شماره 1941/1400/7،
واگذاری چک به ثالث مانع تحقق شرط فاسخ نیست.
به محض صدور گواهی عدم پرداخت، عقد منفسخ میشود، مگر از قرائن قصد دیگری استنباط شود.
آثار انفساخ در مورد ملک دارای مستحدثات
اگر خریدار پس از معامله در ملک ساختوساز انجام داده باشد، اصل بر لزوم بازگرداندن زمین به فروشنده است،
اما اگر قلع بنا موجب ضرر شدید به خریدار شود، متفاوت ارزیابی میشود (نظریه 991/99/7).
قابلیت اسقاط یا عدول از شرط فاسخ
فرض اول: بقای عقد با رضایت دو طرف
اگر طرفین پس از تحقق شرط فاسخ توافقاً تصمیم به ادامه قرارداد بگیرند، میتوان آن را ایجاب و قبول جدید دانست.
قاعده «الساقط لا یعود» مانع از بازگشت حق ساقطشده بدون تراضی مجدد است.
فرض دوم: رضایت یکطرفه ذینفع شرط
در این حالت نیز چون حق انحلال برای مشروطله است، میتواند از استناد به آن صرفنظر کند.
اما مشروطعلیه (متعهد متخلف) نمیتواند تخلف خود را مبنای انحلال قرار دهد.
✅ اصل: انفساخ به نفع مشروطله است و فقط او میتواند به آن استناد یا از آن عدول کند.
مهلت طرح دعوای تأیید انفساخ
متعهدله باید در زمانی متعارف پس از تحقق شرط فاسخ اقدام به طرح دعوا کند.
اهمال طولانی ممکن است نوعی اسقاط ضمنی حق تلقی شود، هرچند برخی با توجه به قهری بودن انفساخ، این دیدگاه را نمیپذیرند.
جمعبندی
دعوای تأیید انفساخ قرارداد، برای اعلام اثر قهری انحلال عقد به سبب شرط فاسخ یا حکم قانون مطرح میشود. شرط فاسخ از مصادیق آزادی قراردادی است و در صورت تحقق موضوع شرط، عقد بدون دخالت اراده منحل میشود. با این حال، آثار آن محدود به آینده است و قاعدتاً نیاز به احراز منطقی قصد طرفین و تفسیر دقیق قرارداد دارد.
