دعوای تأیید رجوع از هبه | شرایط، ارکان و آثار
مقدمه
هبه در قانون مدنی به معنای تملیک رایگان مال از سوی شخصی (واهب) به دیگری (مُتَهِب) است.
گاهی واهب پس از انجام هبه، به هر دلیل قصد بازپسگیری مال را دارد؛ این اقدام در قالب رجوع از هبه مطرح میشود. از آنجایی که رجوع یک ایقاع است (یعنی به اراده یکطرفه واهب انجام میگیرد)، دعوای تأیید رجوع از هبه زمانی مطرح میشود که متهب منکر اعلام اراده یا اثر آن شود و واهب برای تثبیت اقدام خود، به دادگاه مراجعه کند.
ارکان دعوا
۱. احراز وقوع عقد هبه
- با ارائه سند رسمی یا عادی هبهنامه اثبات میگردد.
۲. اعلام اراده واهب مبنی بر رجوع
- رجوع میتواند صریح یا ضمنی باشد.
- ارسال اظهارنامه رسمی بهترین روش ابراز اراده واهب است.
۳. شرایط اشخاص
- متهب نباید از اقربای خاص باشد (پدر، مادر یا فرزند واهب).
- واهب و متهب هر دو باید زنده باشند.
۴. غیرمعوض بودن هبه
- هبه باید رایگان باشد.
- اگر هبه معوض بوده و عوض پرداخت شده باشد، حق رجوع منتفی است.
۵. بقای عین موهوبه
- تا زمانی که مال موهوبه در مالکیت متهب باقی مانده و تغییر یا زوال نیافته باشد، رجوع ممکن است.
۶. عدم تراضی بر غیرقابل رجوع بودن هبه
- اگر ضمن عقد شرط کنند که هبه غیرقابل رجوع باشد، حق رجوع ساقط است.
مواردی که رجوع از هبه جایز نیست (ماده ۸۰۳ ق.م)
- متهب پدر، مادر یا فرزند واهب باشد.
- هبه معوض باشد و عوض داده شده باشد.
- عین موهوبه از ملک متهب خارج شود یا متعلق حق غیر گردد (مثلاً رهن).
- در عین موهوبه تغییر و تبدیل حاصل شود.
نکات عملی درباره دعوا
۱. ماهیت دعوا
- دعوایی مالی است؛ ارزش مال موهوبه مبنای هزینه دادرسی است.
۲. صلاحیت محلی
- اموال منقول: دادگاه محل اقامت خوانده یا محل انعقاد هبه.
- اموال غیرمنقول: دادگاه محل وقوع ملک.
۳. ایقاع بودن رجوع
- رجوع از هبه، عمل حقوقی یکطرفه (ایقاع) است؛ نیازی به رضایت متهب ندارد.
۴. هبهنامه عادی
- حتی اگر سند رسمی نباشد، هبه معتبر است.
- بنابراین رجوع از هبه عادی هم قابلیت رسیدگی دارد.
۵. قائمبهشخص بودن رجوع
- با فوت هر یک از طرفین، حق رجوع از بین میرود و به ورثه منتقل نمیشود.
۶. اعلان رجوع
- قصد درونی کافی نیست؛ باید اعلان خارجی داشته باشد (مثل اظهارنامه).
- اطلاع متهب شرط صحت نیست، اما بهتر است اطلاع داده شود.
۷. آثار رجوع
- اثر رجوع ناظر به آینده است (اثر قهقرایی ندارد).
- از زمان رجوع، مالکیت به واهب بازمیگردد و میتواند اجرتالمثل ایام تصرف را مطالبه کند.
۸. هبه بین زن و شوهر
- هبه میان زن و شوهر قابل رجوع است.
- تنها رابطه والد و فرزند است که موجب تثبیت و غیرقابل رجوع شدن هبه میشود.
هبه و مهریه
آیا مهریه را میتوان هبه کرد؟
بله؛ چنانچه مهریه زن از نوع کلی مثل سکه یا وجه نقد باشد، هبه آن ممکن است.
آیا قابل رجوع است؟
- اگر بخشش مهریه در ازای طلاق باشد، حکم بذل مهریه است و فقط در ایام عده رجعی زوجه میتواند رجوع کند.
- اگر در ازای طلاق نباشد، مشمول مواد ۸۰۶ (هبه دین) یا ۲۸۹ (ابراء) قانون مدنی است و بسته به قصد زن، ممکن است غیرقابل رجوع باشد (نظریه مشورتی 755/98/7).
بار اثبات در دعوای رجوع از هبه
اگر متهب ادعا کند مال مورد هبه از بین رفته یا فروخته شده است،
مطابق ماده ۱۲۵۷ ق.م، بار اثبات تلف یا خروج از ملکیت بر عهدهی متهب است
(نظریه مشورتی 1822/99/7 مورخ ۵/۱۲/۱۳۹۹).
هبه ملک در رهن
اگر ملک موضوع هبه قبل از صورتمجلس تفکیکی در رهن بانک باشد و پس از تفکیک همان رهن ادامه پیدا کند،
این مانع رجوع از هبه نیست، زیرا رهن جدید استمرار رهن سابق تلقی میشود (تحلیل بند ۳ ماده ۸۰۳ ق.م).
آثار رجوع از هبه ناظر به آینده
- رجوع، وضعیت مالکیت آینده را تغییر میدهد، نه گذشته.
- اگر پس از رجوع، متهب مال را بفروشد، معامله غیرنافذ است چون در زمان فروش، مالک نبوده است.
امکان اسقاط حق رجوع
درباره شرط سلب حق رجوع میان حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد:
| دیدگاه | نظر | مبنا |
|---|---|---|
| دکتر کاتوزیان | قابل اسقاط است. چون رجوع از هبه نظم عمومی ندارد و میتوان شرط کرد که حق رجوع ساقط شود. | «عقود معین» جلد ۳، ش ۵۱ |
| دکتر لنگرودی | غیرقابل اسقاط است. چون رجوع از هبه از قواعد آمره است. | «محشی قانون مدنی»، ذیل ماده ۸۰۳ |
جمعبندی
دعوای تأیید رجوع از هبه زمانی مطرح میشود که واهب قصد بازگرفتن مال بخشیدهشده را دارد و متهب منکر یا معترض است. رجوع تنها در صورت بقای عین، حیات طرفین و فقدان موانع ماده ۸۰۳ قانون مدنی امکانپذیر است. رجوع ایقاعی است، به اطلاعرسانی نیاز دارد و آثار آن نسبت به آینده جاری میگردد.
