دعوای تأیید فسخ قرارداد به جهت غبن فاحش
مقدمه
غبن در اصطلاح حقوقی به معنای زیان ناشی از عدم تعادل فاحش میان ارزش عوضین در معامله است.
هرگاه یکی از طرفین در معامله متحمل زیان غیرمتعارفی شود و جاهل به قیمت واقعی موضوع معامله باشد، قانون به او اختیار فسخ میدهد. این حق فسخ همان خیار غبن است که در ماده ۴۱۶ قانون مدنی پیشبینی شده است:
«هر یک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد، بعد از علم به غبن میتواند معامله را فسخ کند.»
ارکان دعوای فسخ به جهت غبن
- وجود رابطه قراردادی معتبر بین اصحاب دعوا.
- اختلاف فاحش بین قیمت مندرج در قرارداد و قیمت واقعی (عدم تعادل اقتصادی عوضین).
- جهل مغبون نسبت به قیمت واقعی در زمان معامله.
- تحقق تفاوت قیمت در زمان انعقاد عقد (نه زمان فسخ).
- اعلان اراده مغبون نسبت به فسخ معامله (معمولاً از طریق ارسال اظهارنامه رسمی).
مفهوم و مبنای خیار غبن
خیار غبن، اختیار برهمزدن قرارداد توسط طرف زیاندیده است؛ مشروط بر اینکه زیان ناشی از تفاوت قیمت عمده و غیرقابل اغماض باشد.
بنابراین صرف تفاوت اندک قیمت، موجب حق فسخ نیست و باید تفاوت فاحش و غیرقابل مسامحه وجود داشته باشد.
ضابطه تشخیص غبن فاحش
تا پیش از اصلاح ماده ۴۱۷ قانون مدنی (۸/۱۰/۱۳۶۱)، معیار پنجیک (۲۰٪ اختلاف) ملاک بود، اما در اصلاحیه جدید:
«غبن در صورتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد.»
به این ترتیب، تشخیص غبن فاحش کاملاً عرفی و موضوعی شده است و قاضی باید با توجه به اوضاع و احوال و عرف محل تصمیم بگیرد.
شرایط اعمال خیار غبن
۱. فاحش بودن غبن
اگر اختلاف قیمت اندک و قابل تسامح باشد، حق فسخ ایجاد نمیشود.
۲. جهل مغبون به قیمت واقعی
در صورت آگاهی طرف از قیمت واقعی و انجام معامله با علم، حق فسخ ساقط است.
۳. فوریت در اعمال خیار
مطابق قواعد عمومی، خیار غبن فوری است و مغبون پس از اطلاع باید بیدرنگ اراده خود را برای فسخ اعلام کند (مثلاً از طریق اظهارنامه یا دادخواست).
۴. تعیین زمان معیار
ملاک ارزش مورد معامله، قیمت زمان انعقاد عقد است و نه قیمت زمان فسخ یا دادرسی.
تشخیص میزان غبن و ارزیابی کارشناسی
برای احراز غبن، نخستین اقدام دادگاه ارجاع موضوع به کارشناس رسمی است تا قیمت واقعی مال در زمان عقد مشخص شود و بر اساس آن قاضی عرفاً تشخیص دهد آیا غبن فاحش وجود دارد یا خیر.
جنبه نوعی یا شخصی غبن
هرچند مبنای قانونی غبن عرفی و نوعی است، اما دکتر کاتوزیان معتقد است در پارهای موارد غبن ممکن است شخصی باشد.
مثلاً اگر کسی به علت علاقه خاص به شیء خاص (مثل تمبر کمیاب) حاضر شود بیش از ارزش واقعی بپردازد، عقد لازم است و خیار غبن برای او ایجاد نمیشود، زیرا در تصمیم خود آگاهانه تسامح کرده است.
غبن در عقود مسامحهای
در عقود رایگان مانند هبه یا صلح بلاعوض، اساس توافق بر احسان و مسامحه است، نه بر تبادل اقتصادی؛ بنابراین خیار غبن در این نوع عقود راه ندارد (ماده ۷۶۱ قانون مدنی).
اسقاط خیار غبن
۱. اسقاط غبن فاحش
اسقاط خیار غبن فاحش قانوناً مجاز و معتبر است، چون مخالف نظم عمومی نیست (ماده ۱۰ قانون مدنی).
۲. اسقاط غبن فاحش و افحش
به موجب رأی وحدت رویه شماره ۸۲۱ مورخ ۲۰/۲/۱۴۰۱ دیوان عالی کشور:
- اسقاط غبن فاحش موجب سقوط غبن افحش نمیشود، مگر اینکه طرفین صراحتاً اسقاط غبن افحش را نیز قید کرده باشند.
میزان اختلاف قیمت برای احراز غبن
بر اساس نظریههای حقوقی و رویه قضایی:
| نوع غبن | حدود اختلاف قیمت | توضیح |
|---|---|---|
| غبن عادی | کمتر از ۲۰٪ | فاقد حق فسخ |
| غبن فاحش | بین ۲۰٪ تا حدود ۱۰۰٪ | عرفاً قابل مسامحه نیست |
| غبن افحش | بیش از دو برابر | نابرابری شدید اقتصادی |
📌 ملاک دقیق توسط عرف هر مورد و نوع معامله (خرد یا کلان) مشخص میشود.
اسقاط غبن افحش
از نظر برخی حقوقدانان (مانند کاتوزیان و صفایی)، حتی اسقاط غبن افحش نیز با ماده ۱۰ قانون مدنی در تعارض نیست و قابل توافق است.
در نتیجه اگر در قرارداد عباراتی مانند «اسقاط خیار غبن ولو افحش» درج شود، این شرط معتبر است.
پرداخت مابهالتفاوت به جای فسخ
به موجب ماده ۴۲۱ قانون مدنی، در خیار غبن با پرداخت مابهالتفاوت، حق فسخ ساقط نمیشود
مگر آنکه مغبون به دریافت تفاوت قیمت راضی شود.
غبن در معاملات مزایده
اگر فروش مال از طریق مزایده رسمی انجام شده باشد، اصولاً خیارات در آن قابل اعمال است؛ زیرا مزایده نیز یکی از انواع بیع است.
اما اگر مقررات خاص برگزاری مزایده رعایت نشده باشد، مزایده به تقاضای دادگاه مجری حکم بدون نیاز به دعوای مستقل باطل میشود (نظریه مشورتی 1782/97/7).
جمعبندی
دعوای تأیید فسخ قرارداد به جهت غبن فاحش زمانی مطرح میشود که یکی از طرفین در اثر جهل به قیمت واقعی، معاملهای با تفاوت قیمت قابلتوجه انجام داده باشد.
ملاک تشخیص غبن، عرف زمان عقد است و صرف اختلاف اندک کافی نیست.
در صورت احراز شرایط، دادگاه میتواند فسخ را تأیید و آثار حقوقی آن را اعلام کند.
