قوه قاهره یک حادثه خارجی غیر قابل دفع و غیر قابل پیش بینی است که باعث می‌شود متعهد دیگر خسارتی به متعهدله به واسطه عدم اجرای قرارداد نپردازد. زیرا ثابت شده است که اجرای قرارداد امکان‌پذیر نبوده است.
قوه قاهره در قانون مدنی
مطابق ماده ۲۲۷ قانون مدنی متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تادیه خسارت می‌شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام به واسطه علت خارجی بوده است که نمی‌توان مربوط به او نمود
همچنین ماده ۲۲۹ قانون مدنی اینگونه بیان می دارد که اگر متعهد به واسطه حادثه‌ای که دفع آن خارج از حیطه اقتدار او است نتواند از عهده تعهد خود برآید محکوم به تادیه خسارت نخواهد بود.
شرایط تحقق قوه قاهره
اول. خارجی بودن حادثه
یعنی آن حادثه تحت کنترل و اختیار متعهد نباشد و در مورد آن این نکات قابل توجه است:
- اگر تقصیر متعهد در ایجاد حادثه موثر باشد قوه قاهره نیست و او ضامن خسارت است مانند اینکه ساختمانی را با مصالح ساختمانی نامرغوب بنا کند و ساختمان در اثر زلزله‌ای خفیف تخریب شود. در اینصورت زلزله قوه قاهره محسوب نمی شود.
در مقابل اگر حادثه چنان قوی باشد که هیچ اقدامی از طرف متعهد موثر نباشد، حادثه رخ داده قوه قاهره است. مانند اینکه پیمانکار به تعداد کافی کارگر استخدام نکند و احداث پل نیمه تمام بماند و در اثر سیلاب تخریب شود سپس طبق نظر کارشناس معلوم گردد که شدت سیلاب به حدی بوده است که حتی اگر پل تکمیل هم می‌شد باز هم قوه قاهره آن را نابود می‌کرد در این صورت متعهد مسئول نیست.
- طبق قانون مدنی چنانچه متعهد با تاخیر قرارداد را اجرا کند، این تاخیر او خود تقصیر است و حتی اگر بعداً قوه قاهره اجرای قرارداد را ناممکن کند از او خسارت گرفته می‌شود. زیرا انگار قرارداد را اجرا نکرده است. مانند اینکه متصدی حمل و نقل، کالا را در موعد مقرر حمل نکند و سپس برف یا باران ببارد و جاده مسدود گردد و یا اینکه پیمانکار در ساخت ساختمان آنقدر تعلل ورزد که فصل زمستان فرا برسد و مصالح ساختمانی نایاب شود.
- متعهد مسئول فعالیت کارگران، زیردستان و کسانی که تحت نظارت او کار می‌کنند می‌باشد. پس اگر کارگران یک کارخانه ماشین سازی در نتیجه تقصیرمالک کارخانه اعتصاب نمایند مانند اعتصاب به دلیل پرداخت حقوق ناکافی، خود متعهد مقصر است و انگار قرارداد را اجرا نکرده است.
در مقابل اگر اعتصاب نتیجه دسیسه رقیبان تجاری او یا اعتصاب سیاسی و اجتماعی باشد قوه قاهره است و متعهد مسئول نمی‌باشد. مگر اینکه متعهد بتواند کارگرانی دیگر جایگزین کارگران اعتصاب کرده نماید و از انجام این کار خودداری کند که در این صورت مسئول است.
- در مورد بیماری بدهکار یا متعهد باید توجه داشت که بیماری روانی قوه قاهره است چه تعهد به مباشرت باشد و چه نباشد. زیرا بیمار روانی فاقد احساس مسئولیت است مانند اینکه معلمی تعهد به تدریس درس ریاضی نموده است دیوانه شود اما اگر بیماری جسمی باشد دو فرض قابل تصور است:
نخست آنکه مباشرت متعهد در انجام دادن کار شرط باشد در این حالت بیماری او قوه قاهره است مانند اینکه پزشک جراح قبل از انجام عمل جراحی دچار سکته شود یا دست او قطع گردد یا نقاش نابینا شود.
دوم آنکه مباشرت متعهد در انجام دادن کار شرط نباشد که در این حالت قوه قاهره نیست. زیرا خود کار مهم است و نه عامل انجام آن. مانند اینکه راننده کامیون متصدی حمل و نقل، دچار شکستگی پا شود در این حالت هزینه را از او می‌گیریم و توسط شخص دیگری آن کار را انجام می‌دهیم.
- ایجاد مانع جهت اجرای قرارداد توسط طلبکار(متعهدله) یا شخص ثالث مانعی خارجی تلقی می‌شود و قوه قاهره محسوب می شود. مانند اینکه شخصی گندم‌های دیگری را خریداری کند ولی فروشنده مانع از حضور خریدار بر سر زمین و برداشت محصولات شود.
یا اینکه در روزی که آپاتمان فروخته شده باید تحویل داده شود شخص ثالثی فروشنده را برباید یا شخص ثالثی کارگران را تشویق به اعتصاب نماید و مالک کارخانه نتواند کارگرانی دیگر را جایگزین آنها نماید و در نتیجه ساخت کالاهای سفارش داده شده ناممکن گردد.
در مقابل باید گفت که سیل، جنگ، زلزله، طوفان و مواردی از این دست قوه قاهره تلقی می‌شود.
همچنین تغییر قانون نیز قوه قاهره محسوب می شود. مانند اینکه شخصی تعهد کند کالای خارجی خاصی را به کشور وارد کرده و تحویل خریدار دهد ولی با تغییر قانون، واردات کالاهای خارجی ممنوع اعلام گردد
یا صرافی تعهد به فروش مقداری ارز نماید و قانون خرید و فروش ارز را قاچاق اعلام کند.
همچنین دستورات قضایی نیز می تواند قوه قاهره محسوب شود. مانند اینکه موجر نتواند به دلیل پلمپ محل اجاره توسط شهرداری یا دادگاه ملک مورد اجاره را به مستاجر تحویل دهد.
دوم. غیر قابل دفع بودن عامل خارجی
شرط دوم قوه قاهره محسوب شدن حادثه، غیرقابل دفع بودن است. اجتناب تاپذیر بودن یا غیرقابل دفع بودن یعنی اینکه انسان متعارف و معمولی نتواند از عهده چنین مانعی برآید و آن را برطرف کند مانند غیر قابل تسلیم شدن کالاهای فروخته شده در اثر جنگ یا دستور مقامات قضایی و یا تغییر قانون که به موجب آن خرید و فروش کالایی مانند ارز که قاچاق اعلام شود.
بنابراین اگر مانع قابل دفع باشد یعنی متعهد بتواند آن را از سر راه خود بردارد ولی این کار را انجام ندهد دیر این قوه قاهره نیست بلکه تقصیر او در انجام تعهد می باشد. مانند اینکه متصدی حمل و نقل به سادگی بتواند سنگ های ریخته شده در جاده را جمع آوری کند و به موقع کالا را به مقصد برساند ولی در انجام این کار کوتاهی کند یا نقاشی که متعهد است ظرف مدت 3 ماه یک پرده نقاشی بکشد و دچار بیماری شود و از معالجه خود امتناع رزد و در نتیجه توان انجام تعهدات را از دست دهد.
سوم. قوه قاهره باید غیر قابل پیش بینی باشد
غیر قابل پیش بینی بودن بدین معناست که انسان متعارف در زمان انعقاد قرارداد نتواند وقوع چنین حادثه‌ای را پیش بینی کند. این شرط توسط حقوقدانان وارد حقوق ایران شده است. بنابراین بارش برف در منطقه کوهستانی و فصل زمستان برای متصدی حمل و نقل قابل پیش بینی است لیکن وقوع زلزله یا جنگ یا فعال شدن آتشفشان خاموش غیر قابل پیش بینی است.
باید توجه داشت که هر واقعه‌ای حداقل یک بار اتفاق افتاده است و بنابراین اگر حادثه یک بار اتفاق افتاده باشد نمی‌توان گفت که آن حادثه قوه قاهره نیست چون قابل پیش بینی است بلکه این موضوع از زاویه احتمال پیش بینی آن در زمان انعقاد قرارداد ارزیابی می‌شود.
مثلاً بارش برف در کویر در زمان انعقاد قرارداد غیر قابل پیش بینی است از اینرو برای متصدی حمل کالا برای ارسال کالا در فصل زمستان غیر قابل پیش بینی است.
اعمال تحریم در برخی کالاهای خاص هم یک قوه قاهره است حتی اگر تحریم کاملاً از قبل برداشته شده باشد و مجددا وضع شود. چرا که در زمان انعقاد قرارداد، صادرات و واردات کالاهای خاص تحریم نبوده است ولی موقع اجرای قرارداد تحریم خاصی وضع می‌شود.
قوه قاهره یک قاعده تکمیلی است
قوه قاهره جز قواعد تکمیلی است یعنی اینکه دو طرف قرارداد می‌توانند توافق نمایند که هیچ عاملی در رابطه قراردادی آنها حتی سیل و زلزله و جنگ و تغییر قانون و مانند آنها قوه قاهره نباشد و متعهد تحت هر شرایطی اگر نتوانست به تعهد خود عمل کند محکوم به پرداخت خسارت خواهد شد که به این توافق شرط تضمین اجرای قرارداد نیز گفته می شود.
تاثیر قوه قاهره دائمی بر قرارداد
اگر قوه قاهره دائمی باشد و نتوان زمانی برای پایان آن پیش بینی کرد مانند اینکه قانون، خرید و فروش ارز را ممنوع اعلام کند یا به علت وقوع جنگ دیگر احداث پل توسط پیمانکار امکان‌پذیر نباشد، قرارداد منفسخ خواهد شد و تعهدات قراردادی ساقط خواهد شد یعنی دیگر متعهد به تعهدی که داشته است عمل نمی‌نماید و اگر پول یا مالی از طرف مقابل دریافت نموده باشد آن را مسترد خواهد نمود و در هر حال متعهد خسارتی نمی‌دهد چرا که قوه قاهره بوده است
تاثیر قوه قاهره موقت بر قرارداد
- در صورتی که مطلوب متعهدله انجام تعهد در زمان خاصی باشد به گونه ای که انجام تعهد در خارج از آن مدت مقصود طرفین نباشد مانند اینکه یک تولید کننده لباس ورزشی متعهد شود لباس های تیم ملی را برای جام جهانی تولید کند و این لباس ها بعد از جام جهانی تولید شود، به این نوع تعهد، وحدت مطلوب گفته می شود و قرارداد در این حالت منفسخ خواهد شد.
- در صورتی که تعهد به صورت تعدد مطلوب باشد یعنی انجام تعهد در موعد مقرر مقصود طرفین نبوده بلکه در مواعد دیگر نیز مورد مقصود طرفین می باشد که در این حالت قرارداد صحیح است ولی متعهدله می‌تواند قرارداد را فسخ کند. مانند اینکه موجر به دلیل زلزله نتواند سر موعد کلید خانه را به مستاجر تحویل دهد. ولی در هر حال متعهد خسارتی نمی‌دهد چرا که قوه قاهره بوده است
تاثیر قوه قاهره بر وجه التزام قرارداد
در قراردادی که طرفین آن پیش از نقض تعهد توسط متعهد، میزان خسارت ناشی از عدم انجام تعهد یا تاخیر در انجام تعهد را به نحو مقطوع تعیین کرده باشند، به این مبلغ وجه التزام گفته می شود. در این حالت که در صورت نقض تعهد، متعهد، ملزم به پرداخت وجه التزام می باشد تردیدی نیست، اما چنانچه نقض تعهد، منسوب به متعهد و ناشی از تقصیر وی نباشد، الزام متعهد به پرداخت وجه التزام معقول و پذیرفتنی نیست.
دلیل عدم مسئولیت متعهد آن است که بین ضرر وارد شده و نقض تعهد، رابطه سببیت وجود ندارد. عاملی که باعث قطع این رابطه می شود وجود علت خارجی است. مقصود از علت خارجی نیز حادثه غیرقابل پیش بینی، غیرقابل دفع و غیرقابل اجتناب است که می تواند شامل قوه قاهره، فعل متعهد له و فعل ثالث باشد.
هر چند می بایست این نکته را اضافه کرد که رویه قضایی در این خصوص مشتت می باشد. به عبارت دیگر آرایی نیز به چشم می خورد که حتی با وجود قوه قاهره، حکم به پرداخت وجه التزام قراردادی صادر شده است.
