طلاق به درخواست زن به جهت عسر و حرج
مقدمه
هرچند در نظام حقوقی ایران حق طلاق بهطور اصلی در اختیار مرد است، اما قانونگذار برای حمایت از زنان در شرایط دشوار زندگی زناشویی، راهی قضایی پیشبینی کرده است تا در صورت بروز عُسر و حَرَج، زن با حکم دادگاه بتواند خود را از قید ازدواج خارج کند.
عسر و حرج یعنی «سختی و مشقت غیرقابل تحمل» که ادامه زندگی زناشویی را برای زن ناممکن یا دشوار سازد.
🧩 ارکان دعوا
- احراز رابطه زوجیت: با ضمیمه کردن تصویر سند نکاحیه.
- احراز دو شرط اساسی:
- اول: وجود وضعیتی که ادامه زندگی را با مشقت شدید همراه کند.
- دوم: تحمل این وضعیت برای زن عرفاً غیرممکن باشد.
- وجود مصادیق عسر و حرج تمثیلی در تبصره ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، مانند:
- ترک زندگی مشترک حداقل به مدت ۶ ماه،
- اعتیاد مضر به مواد مخدر یا الکل،
- محکومیت قطعی به حبس ۵ سال یا بیشتر،
- سوءرفتار مستمر یا ضربوشتم،
- ابتلای زوج به بیماری روانی صعبالعلاج.
- ارجاع امر به داوری: دادگاه پیش از صدور حکم طلاق، داورانی را از میان اقارب متأهل طرفین (حداقل ۳۰ سال سن) برای ایجاد صلح و سازش تعیین میکند.
- صدور حکم بر الزام زوج به طلاق: در صورت عدم توفیق داوری و احراز عسر و حرج. دادگاه به نمایندگی از سردفتر، اختیار اجرای صیغه طلاق در غیاب زوج را هم قید میکند.
- تصریح به حقوق مالی زوجه: دادگاه مکلف است در رأی خود درباره مهریه، نفقه، جهیزیه و اجرتالمثل اظهارنظر کند.
- اعتبار ۶ماهه حکم طلاق: زن موظف است ظرف ۶ ماه پس از قطعیت حکم، آن را به دفترخانه ارائه دهد.
- لزوم ارائه گواهی پزشک درباره بارداری قبل از ثبت طلاق.
- ماهیت طلاق: طلاق به علت عسر و حرج، از نوع بائن است؛ بنابراین شوهر حق رجوع ندارد.
💬 تشریح موضوع دعوا
زندگی مشترک با همه سختیها، ذاتاً متضمن تفاوت دیدگاه و مشکلات روزمره است، اما هرگونه ناراحتی، مصداق عسر و حرج نیست.
تنها زمانی که سختیها از حد متعارف فراتر رود به نحوی که ادامه زندگی برای زن غیرممکن گردد، میتوان به استناد ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی از دادگاه درخواست طلاق کرد.
زن در این حالت میتواند به دو نحو اقدام کند:
- بر اساس حق قانونی ناشی از ماده ۱۱۳۰ ق.م (عسر و حرج).
- بر اساس حق قراردادی ناشی از شروط دوازدهگانه عقدنامه و تحقق وکالت در طلاق.
طلاقی که به حکم دادگاه صادر میشود «طلاق قضایی» نام دارد، در مقابل طلاقی که با اراده مرد و از طریق گواهی عدم امکان سازش انجام میشود که «طلاق قانونی» است.
⚖️ نکات مهم در رسیدگی به دعوا
۱. ماهیت دعوا
طلاق از دعاوی غیرمالی است و هزینه دادرسی بر این اساس محاسبه میشود.
۲. مرجع صالح
دادگاه خانواده محل اقامت زوج صالح است.
اما طبق ماده ۱۲ قانون حمایت خانواده، زن میتواند در محل سکونت خود نیز طرح دعوا کند.
۳. اعتبار امر مختومه
در صورت بروز علت جدید، زن میتواند مجدداً طرح دعوا کند و رأی قبلی مانع آن نیست.
۴. عدم علاقه یا کراهت محض
بیزاری شدید نسبت به شوهر بدون دلیل موجه، بهتنهایی عسر و حرج نیست مگر اینکه شرایط از حد تحمل عرفی خارج شود.
۵. جمع دو خواسته
زن میتواند بهطور همزمان دو خواسته مطرح کند:
- طلاق به استناد عسر و حرج (ماده ۱۱۳۰ ق.م).
- طلاق به استناد تخلف از شروط ضمن عقد (بندهای دوازدهگانه عقدنامه).
و دادگاه میتواند به هر دو خواسته همزمان رسیدگی کند (نظریه مشورتی ۷/۹۶/۱۷۵۲ مورخ ۱۳۹۶/۸/۱).
🔍 تحقیقات دادگاه در احراز عسر و حرج
دادگاه میتواند برای احراز عسر و حرج اقدامات زیر را انجام دهد:
- تحقیقات محلی و گرفتن گزارش کلانتری.
- استماع شهادت شهود و مطلعین.
- ارجاع به پزشکی قانونی یا مددکاری اجتماعی.
📜 نظریه مشورتی شماره ۱۹۹۴/۹۳/۷ مورخ ۲۱/۸/۱۳۹۳:
دادگاه در بررسی درخواست طلاق به لحاظ عسر و حرج زوجه میتواند رأساً از تمام طرق تحقیقاتی مانند تحقیق محلی استفاده کند.
💔 خیانت یا روابط نامشروع زوج
صرف خیانت شوهر یا رابطه نامشروع موقتی، به خودیِ خود دالّ بر عسر و حرج نیست، مگر اینکه این رفتار مستمر و آزاردهنده و همراه با توهین مستمر باشد.
در عین حال، اگر مرد به علت جرم منافی عفت محکومیت قطعی بیابد، زن میتواند با استناد به بند ۹ عقدنامه نکاحیه از وکالت در طلاق استفاده کند.
📜 عسر و حرج در نکاح موقت
قاعده «نفی عسر و حرج» عام است و اختصاص به نکاح دائم ندارد.
در موارد احراز عسر و حرج در نکاح موقت، دادگاه میتواند به استناد فتاوی فقهی، حکم به بذل مدت یا انحلال نکاح منقطعه دهد.
🧾 عده و نوع طلاق
- عده طلاق: سه طُهر (سه دوره پاکی از حیض). اگر زن باردار باشد، تا زمان وضع حمل ادامه دارد.
- نوع طلاق: طلاق به جهت عسر و حرج، از نوع بائن است و رجوع مرد ممکن نیست (ماده ۱۱۴۵ ق.م).
- گاهی زنان به دلیل کراهت، بخشی از حقوق مالی خود را میبخشند؛ در این صورت طلاق از نوع خلع محسوب میشود که آن هم بائن است.
📜 نظریه مشورتی شماره ۲۷۸/۱۴۰۱/۷ مورخ ۳/۳/۱۴۰۱:
در طلاق عسر و حرج، الزام زن به بذل مال وجود ندارد؛ ولی اگر ببخشد، طلاق از نوع خلع است.
💢 مصادیق پذیرفتهشده عسر و حرج در رویه قضایی
| مصداق | مرجع / استناد |
|---|---|
| طرح پروندههای متعدد و تجویز ازدواج مجدد شوهر | دادنامه ۴۱۰/۹۹۰ – دیوان عالی کشور |
| توهین و تحقیر مستمر زوج نسبت به زن یا خانوادهاش | دادنامه ۳۳۸/۹۲۰ – شعبه ۳۰ دیوان عالی کشور |
| گذشت زمان طولانی از عقد بدون شروع زندگی مشترک | دادنامه ۳۳۸/۹۲۰ – دادگاه تجدیدنظر تهران |
| اعتیاد زوج در صورت خلل در اساس زندگی | دادنامه ۰۹۱/۹۲۰ – شعبه ۲۳ دیوان عالی کشور |
| ازدواج اجباری و عدم رابطه زناشویی طولانی | دادنامه ۷۱۷/۹۲۰ – شعبه ۱۰ دیوان عالی کشور |
| روابط جنسی غیرمتعارف با گزارش پزشکی قانونی | دادنامه ۳۳۶/۹۲۰ – شعبه ۸ دیوان عالی کشور |
| بذل بخش عمده حقوق مالی توسط زن | دادنامه ۰۶۶/۹۳۰ – شعبه ۲۶ دیوان عالی کشور |
| استفاده از حق حبس و ادعای عسر و حرج | دادنامه ۳۲۹/۹۳۰ – شعبه ۲۶ دیوان عالی کشور (رد ادعا) |
| نسبت ناروا به زن (زنای محصنه) منتهی به تبرئه | رأی شماره ۴۷/۹۵ – دیوان عالی کشور |
جمعبندی
- عسر و حرج باید منجر به مشقت شدید و غیرقابل تحمل عرفی شود.
- صرف نارضایتی یا اختلافات عادی زناشویی دلیل طلاق نیست.
- حکم طلاق به علت عسر و حرج از نوع بائن است و شوهر حق رجوع ندارد.
- رأی دادگاه ظرف ۶ ماه از قطعیت باید در دفترخانه اجرا شود.
- تحقیقات دادگاه در احراز عسر و حرج نقشی تعیینکننده دارد.
