نفقه اقارب (فرزند، پدر، مادر، اجداد، نوه)
🟦 مقدمه
الزام پرداخت نفقه به بستگان نزدیک، یکی از نمودهای بارز همبستگی خانوادگی در حقوق ایران و برگرفته از فقه اسلامی است.
بر مبنای این تکلیف، شخص متمکن مکلف است اقارب خط عمودی خود (اعم از صعودی یا نزولی) را در صورت نیاز مالی آنان، تأمین معیشت کند.
این تکلیف در بخش هشتم از کتاب دوم قانون مدنی در مواد ۱۱۹۶ تا ۱۲۰۶ بیان شده و بر خلاف نفقه زوجه، مشروط به تمکن مالی منفق و فقر منفقعلیه است.
🧩 ارکان دعوا
۱. وجود قرابت در خط عمودی (صعودی یا نزولی):
نفقه فقط میان اقارب در خط مستقیم برقرار میشود؛ مثل پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ، فرزند و نوه.
بنابراین میان خواهر و برادر، عمو و برادرزاده، یا سایر اقارب افقی، تکلیف قانونی به انفاق وجود ندارد.
۲. فقر منفقعلیه:
مطابق ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی، مستحق نفقه کسی است که ندار بوده و نتواند با اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم کند.
۳. تمکن مالی منفق:
نفقه اقارب منوط به ملائت مالی منفق است؛ بر خلاف نفقه زوجه که حتی در صورت عسر زوج نیز واجب است.
۴. عدم قابلیت مطالبه نسبت به گذشته:
برخلاف نفقه زوجه، نفقه اقارب از تاریخ تقدیم دادخواست محاسبه میشود و نسبت به ایام قبل قابل مطالبه نیست.
۵. وجود رابطه نسبی یا قانونی مستند:
قرابت باید ناشی از نسب مشروع و قانونی باشد، نه فرزندخواندگی یا رابطه معنوی.
۶. اعلام استحقاق و دعوی رسمی:
اقارب نیازمند باید از طریق دادخواست رسمی در دادگاه خانواده، استحقاق خویش را اثبات کنند.
🏛️ تشریح موضوع دعوا
به موجب ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی:
نفقه اقارب عبارت است از مسکن، البسه، غذا و اثاثالبیت به قدر رفع حاجت با در نظر گرفتن درجه استطاعت منفق.
دکتر ناصر کاتوزیان در تفسیر این ماده معتقد است که موارد ذکرشده حصری نیست و سایر نیازهای متعارف مانند درمان، دارو، سوخت، بهداشت و رفتوآمد نیز از مصادیق نفقه است (قانون مدنی در نظم حقوق کنونی، ذیل ماده ۱۲۰۴).
📘 نکات مهم مربوط به دعوا
🔹 ۱. ماهیت دعوا و صلاحیت محاکم
| نوع خواسته | ماهیت دعوا | مرجع صالح |
|---|---|---|
| تعیین نفقه اقارب | غیرمالی | دادگاه خانواده (در حکم دادگاه صلح) |
| مطالبه نفقه اقارب | مالی | تا سقف ۱۰۰ میلیون تومان: شورای حل اختلاف<br>بیش از آن: دادگاه خانواده |
🔹 ۲. نفقه اقارب نسبت به گذشته
طبق ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی، نفقه اقارب نسبت به گذشته قابل مطالبه نیست و تنها از تاریخ طرح دعوا محاسبه میگردد.
در مقابل، زوجه میتواند نفقه گذشته خود را نیز مطالبه کند.
🔹 ۳. نفقه دوران دادرسی
وجهی که از تاریخ تقدیم دادخواست تا زمان صدور حکم محاسبه میشود، نفقه دوران دادرسی است که به حکم دکتر کاتوزیان، قابل مطالبه محسوب و از نفقه گذشته متمایز است.
🔹 ۴. نفقه آینده اقارب
مطابق قسمت اخیر ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی،
دادگاه میتواند منفق را از زمان تقدیم دادخواست تا آینده محکوم به پرداخت نفقه کند؛
زیرا استحقاق اقارب برای نفقه در زمان آینده نیز مفروض است، بر خلاف زوجه که تمکین آینده وی نامعین است.
🔹 ۵. تعیین میزان نفقه
تشخیص و ارزیابی مبلغ نفقه معمولاً از سوی دادگاه به کارشناسی رسمی ارجاع میشود تا با توجه به معیارهایی چون نیاز نفقهگیرنده، عرف محل و تمکن منفق برآورد شود.
🔹 ۶. ضمانت اجرای کیفری
بر اساس ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده،
استنکاف از پرداخت نفقه اقارب، جرم بوده و مرتکب به حبس از شش ماه تا دو سال محکوم خواهد شد.
🔹 ۷. ترتیب اشخاص ملزم به پرداخت نفقه
بر مبنای ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی و قاعده فقهی الاقرب فالاقرب،
ترتیب اشخاص واجبالنفقه نسبت به فرزند به شرح زیر است:
- پدر
- پدربزرگ پدری (در فقدان یا اعسار پدر)
- مادر
- اجداد و جدات مادری و پدری
🔹 ۸. نفقه فرزندان: شرایط و استمرار
- سن معیار نیست:
حتی پس از ۱۸ سالگی، اگر فرزند دختر یا پسر شغل و درآمدی نداشته باشد یا در حال تحصیل و سربازی باشد، مستحق نفقه است. - امتناع دختر از ازدواج:
بر طبق نظر دکتر کاتوزیان (ذیل ماده ۱۱۹۷ ق.م)، حتی در صورت امتناع از ازدواج با خواستگار مناسب، حق نفقه از بین نمیرود.
🔹 ۹. نمایندگی مادر در دعوای نفقه فرزند
طبق ماده ۶ قانون حمایت خانواده، مادر در دوران حضانت طفل میتواند بهعنوان نماینده قانونی فرزند علیه پدر طرح دعوای نفقه کند.
اما باید نام فرزند در ستون خواهان و مادر در ستون نماینده قانونی درج شود؛
در غیر این صورت، دعوا به دلیل عدم ذینفعی رد خواهد شد.
همچنین مادر نمیتواند به استناد ماده ۱۲ قانون امور حسبی در محل اقامت خود طرح دعوا کند،
زیرا این استثنا صرفاً مربوط به دعاوی زوجه علیه زوج است، نه دعاوی فرزند علیه پدر.
🔹 ۱۰. اثر توافق والدین بر نفقه فرزند
بر طبق نظریه مشورتی شماره 708/99/7 مورخ 15/6/1399 اداره حقوقی قوه قضاییه:
توافق زوجین مبنی بر اینکه نفقه بر عهده مادر باشد و پدر تکلیفی ندارد، باطل است و قاعده آمره انفاق قابل اسقاط نیست.
اما اگر هدف مادر از توافق، تأمین معیشت طفل باشد که عملاً موجب تمکن وی شود، پذیرفتنی است و به تشخیص دادگاه بستگی دارد.
🔹 ۱۱. تخلف مادر از تعهد پرداخت نفقه
در نظریه مشورتی شماره 3312/97/7 مورخ 20/12/97 آمده است:
اگر مادر به تعهد خود در پرداخت نفقه عمل نکند، مسئول اصلی همچنان پدر است و کودک میتواند از طریق قاعده عام انفاق، مطالبه نفقه کند.
در چنین حالتی، پدر میتواند بر اساس ماده ۴۱ قانون حمایت خانواده، درخواست واگذاری حضانت طفل به خود را مطرح نماید.
📜 مقایسه نفقه زوجه و نفقه اقارب
| موضوع | نفقه زوجه | نفقه اقارب |
|---|---|---|
| مبنای الزام | عقد نکاح | قرابت نسبی |
| شرط استحقاق | تمکین زن | فقر اقارب |
| شرط تکلیف | در هر حال پرداخت بر عهده شوهر است | منوط به استطاعت منفق |
| قابلیت مطالبه گذشته | بله | خیر |
| قابلیت مطالبه آینده | محل اختلاف | بله |
| وصف کیفری ترک انفاق | ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده | ماده ۵۳ همان قانون |
| معیار تعیین مبلغ | شأن زوجه | عرف، نیاز منفقعلیه، استطاعت منفق |
📑 جمعبندی
| عنوان | خلاصه |
|---|---|
| مبنای قانونی | مواد ۱۱۹۶ تا ۱۲۰۶ قانون مدنی، ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده |
| ماهیت الزام | آمره و تکلیف قانونی ناشی از قرابت نسبی |
| ارکان دعوا | فقر نفقهگیرنده + توانگری نفقهدهنده + قرابت در خط عمودی |
| ضمانت اجرا | کیفری (حبس) و مدنی (الزام به پرداخت نفقه) |
| شرط استحقاق فرزند بالغ | ناتوانی از تأمین معاش |
| نماینده قانونی طفل در حضانت مادر | مادر به نمایندگی از طفل، نه قیم یا قائممقام |
| محل اقامت صالح | محل اقامت پدر به عنوان منفق |
| امکان توافق در نفقه فرزند | توافق بر اسقاط تکلیف پدر، باطل و بیاثر است |
